Türkiye’nin En Büyük Sanayi Şehri Hangisi? (Kısa Cevap + Uzun Hikâye)

Bu soruyu ilk duyduğumda içimde hep aynı kıpırtı olur: Fabrika sirenlerinin sesi, liman vinçlerinin homurtusu, otoyollarda ağır ağır ilerleyen TIR’ların sabrı… Gelin birlikte, hem rakamların soğuk yüzüne hem de üretimin sıcacık nabzına bakarak “Türkiye’nin en büyük sanayi şehri” meselesini hakkıyla konuşalım.

Kısa cevap: “Ölçek” dersen İstanbul; “sanayi yoğunluğu ve üretim omurgası” dersen Kocaeli

Ölçeğe, yani toplam ekonomik hacme ve ihracatın faaliyet ili bazındaki payına baktığınızda İstanbul ülkenin zirvesinde. 2024 yılında il bazında ihracatta İstanbul birinci, Kocaeli ikinci sırada yer aldı; resmi veriler bunu açıkça söylüyor. :contentReference[oaicite:0]{index=0}

Ama konu “sanayi”yi daha dar ve mesleğin ruhuna uygun bir yerden okursak tablo değişiyor. Ağır sanayi, rafineri, otomotiv, kimya, demir-çelik ve limanlarla örülü bir üretim ekosistemi, yüksek sanayi yoğunluğu ve kişi başına üretim/lojistik kapasitesi dediğimizde, Kocaeli “sanayi başkenti” unvanını güçlü şekilde sahipleniyor. Kocaeli Valiliği’nin ve bölgesel kaynakların altını çizdiği bu durum, ilin imalat sanayindeki ağırlığıyla birleşince daha görünür hâle geliyor. :contentReference[oaicite:1]{index=1}

Bu işin kökleri: Marmara’nın sanayi omurgası nasıl kuruldu?

Osmanlı’nın son dönemlerinden Cumhuriyet’in ilk sanayileşme hamlelerine, 1950’lerden itibaren hızlanan iç göç ve 1980 sonrası ihracat odaklı dönüşüme kadar, üretimin odağı giderek Marmara havzasında yoğunlaştı. İstanbul, finans ve hizmetlerin yanı sıra imalatın da başlangıç noktasıydı; fakat arsa, çevresel baskılar ve ölçek gereği üretim bantlarının önemli bir kısmı aşama aşama doğuya—İstanbul’dan Kocaeli’ye, oradan Bursa ve Sakarya’ya—doğru “taştı”. Bugün bu hat, Türkiye’nin en stratejik sanayi koridoru olarak çalışıyor. :contentReference[oaicite:2]{index=2}

Günümüzde tablo: İki farklı sayım yöntemi, iki farklı “büyüklük” algısı

1) Faaliyet ili bazında ihracat

Şirketlerin üretim ve merkez adreslerinin baz alındığı “faaliyet illeri” yönteminde 2024’te İstanbul birinci, Kocaeli ikinci. Bu sıralama, “Büyük şirketlerin yasal adresleri neredeyse, ihracat hanesi oraya yazılır” mantığıyla çalışıyor. İstanbul’un birinciliği doğal; Kocaeli’nin ikinciliği ise sanayi omurgasının ağırlığına işaret. :contentReference[oaicite:3]{index=3}

2) Gümrük çıkış/liman bazında dış ticaret

İkinci bir okuma “mallar hangi gümrük kapısından çıkıyor?” diye sorar. Liman ve gümrük yoğunluğu nedeniyle Kocaeli’nin dış ticaretteki payı burada çok daha yukarı görünür; bu, ilin lojistik ve sanayi altyapısının ne kadar güçlü olduğunu anlatır. Bölgesel veriler Kocaeli gümrüklerinin Türkiye dış ticaretinde çok büyük bir dilimi yönettiğini vurgular. (Yöntem farkı nedeniyle rakamlar faaliyet ilinden ayrışır.) :contentReference[oaicite:4]{index=4}

Mikroskopu biraz daha yaklaştıralım: Kocaeli niçin “sanayi başkenti” diye anılıyor?

• Ağır sanayi ve enerji omurgası: Rafineri, petrokimya ve kimya kümeleri hem enerji güvenliği hem de ara girdi üretimi açısından stratejik rol oynuyor.
• Otomotiv ve tedarik zinciri: Marmara’daki otomotiv devlerinin kritik üretim ve tedarik halkaları Kocaeli-Bursa-Sakarya üçgeninde kümelenmiş durumda.
• Lojistik üstünlük: Körfez limanları, TEM-D100 aksı ve demiryolu bağlantıları Kocaeli’ni “üret ve dünyaya gönder” şehrine çeviriyor.

Bu altyapı ve yoğunluk nedeniyle Kocaeli; yüzölçümü ve nüfusça büyük olmasa da imalat sanayinin kalbi konumunda. :contentReference[oaicite:5]{index=5}

“Peki ya diğer yıldızlar?”

Bursa otomotiv, makina ve tekstil tecrübesiyle yıllardır istikrarlı. İzmir rafineri ve petrokimya (Aliağa çevresi), gıda ve yenilenebilir ekipmanlarında öne çıkıyor. Gaziantep tekstil/halıda küresel rekabet veriyor; Ankara savunma ve yüksek teknoloji dikeyinde ağırlığını artırıyor. Ama tüm bu şehirleri bir ağ olarak düşündüğünüzde, sanayi damarlarının en kalınlaştığı düğüm noktasının Marmara olduğunu görmek zor değil; bu da Kocaeli’ni tartışmanın merkezine yerleştiriyor. (Faaliyet iline göre aylık güncel veriler de Kocaeli’yi genellikle ilk iki sırada gösterir.) :contentReference[oaicite:6]{index=6}

Gelecek: Yeşil dönüşüm, afet dayanıklılığı ve “akıllı sanayi havzası”

Önümüzdeki 10 yılda yarışı belirleyecek üç başlık var:

1. Yeşil dönüşüm ve tedarik zinciri baskıları: AB’nin Sınırda Karbon Düzenlemesi gibi düzenlemeler, sanayinin enerji verimliliği ve emisyon yönetimini “güzel olsa iyi olur” seviyesinden “olmazsa olmaz”a taşıdı. Rafineri/kimya ve otomotiv gibi karbon-yoğun sektörler, yeşil elektriğe erişim ve proses dönüşümünde öne çıkan şehirlerde kümelenecek.
2. Afet dayanıklılığı ve altyapı modernizasyonu: Marmara çevresinde üretim yapan şehirler için sismik dayanıklılık, sadece güvenlik değil tedarik sürekliliği meselesi. Lojistikte liman-demiryolu-otoyol üçlüsünün yedekli çalışması, Kocaeli ve çevresinin rekabetçiliğini korur.
3. Dijitalleşme ve nitelikli işgücü: 5G/edge, yapay zekâ destekli bakım, veriyle yönetilen OSB’ler… Sanayi havzaları “akıllı üretim bölgeleri”ne evrilirken, üniversite-OSB-tekno-park üçgenini iyi kuran şehirler sıçrayacak.

Son söz (ve net bir pozisyon)

“Türkiye’nin en büyük sanayi şehri hangisi?” sorusuna tek bir cetvelle cevap vermek kolay değil—çünkü hangi cetveli kullandığınız sonucu değiştiriyor. Toplam ekonomik ölçek ve faaliyet iline göre ihracat cetveliyle ölçerseniz cevap İstanbul. Sanayi yoğunluğu, ağır sanayi omurgası, liman/lojistik kapasitesi ve üretim zincirinin kalbi gibi kriterlerle baktığınızda ise ben net şekilde Kocaeli diyorum. Türkiye’nin üretim hikâyesi büyük ölçüde Marmara’nın—özellikle de Kocaeli’nin—omuzlarında yükseliyor; rakamlar da bu hissi destekliyor. :contentReference[oaicite:7]{index=7}